Czy stosowanie nagród rzeczywiście jest skuteczne w sporcie?

Nieodłącznym elementem oceny dokonywanej zarówno podczas lekcji wychowania fizycznego, jak i treningu sportowego jest system nagradzania. Jest jednym z czynników oddziaływania wychowawczego, stanowi informację zwrotną, nieocenioną w procesie nabywania nowych umiejętności. Znajomość mechanizmu działania oraz prawidłowe stosowanie jest niezwykle istotne, ponieważ oprócz bezpośredniego wpływu na zachowanie młodej osoby podczas zajęć, kształtuje jej cechy psychiczne na przyszłość.

Co może być nagrodą?

• Wyróżniamy nagrody symboliczne – wszelkiego rodzaju dyplomy, puchary czy medale oraz nagrody materialne, które najczęściej przybierają postać pieniędzy lub przedmiotów wartościowych.
• Wszystkie wzmocnienia pozytywne, skierowane do ćwiczącego. Będą one zawierały pochwały i przybierały różne formy uznania trenera: słowa, gestu, mowy ciała. Warto tutaj dodać, że nagrodą dla młodego zawodnika lub ucznia może być wszystko to, co sprawi mu radość, jednocześnie będąc konstruktywnym elementem treningu. Dobrym przykładem jest nagroda stosowana przez jednego z trenerów: raz na miesiąc, z grupy dzieci uczestniczących w treningach, trener wybierał osobę, która wykazywała największe zaangażowanie oraz postęp, w zamian dostając jedną godzinę indywidualnego treningu z trenerem.

Bardzo często mówimy o tym, jak ważne jest stosowanie pozytywnej informacji zwrotnej szczególnie do młodych zawodników. Zaznaczamy, że warto utrzymywać przewagę szeroko pojmowanych nagród nad karami. Przyczyn promowania takie stylu oddziaływania wychowawczego jest kilka. Pamiętajmy, że jako osoby dorosłe, często uznawane za autorytet przez młodych zawodników kształtujemy jego samoocenę oraz poczucie własnej wartości. Skupiając się na tym, jakie elementy wykonuje dobrze, w których z nich nastąpił postęp, pokazujemy, od czego powinno się zacząć np. naukę nowego zadania. U młodej osoby kształtuje się nawyk, co niezwykle istotne, najpierw spoglądania na swoje zasoby, dopiero później na deficyty. Potocznie mówiąc, to przyzwyczajenie (spoglądania na swoją osobę poprzez to, co już potrafię, co mam wartościowego) będzie niezwykle ważne w dorosłym życiu.

Ponadto system nagradzania jest po prostu bardziej skuteczny. Okres dzieciństwa i młodości charakteryzuje się m.in. przewagą procesów pobudzenia nad procesami hamowania. Jest to proces, który sprzyja szybkiemu powstawaniu i utrwalaniu pozytywnej reakcji na różnego rodzaju bodźce. Każde powtórzenie reakcji pozostawia „ślad”, który nakłada się na poprzedni. Co to oznacza? Pozytywne doznania emocjonalne, jakie wywołuje nagroda, pogłębiają powstały „ślad”. W ten sposób szybciej uczymy się nowych nawyków ruchowych czy zadań.

Trzeba także pamiętać, że dzieci w wieku szkolnym są bardziej „zewnątrzsterowne”. Oznacza to, że potrzebują wzmocnienia swojego zachowania ze strony otaczających je osób. W dużej mierze od tego będzie zależeć aktywność i ilość wkładanego wysiłku młodej osoby, a więc to jak często będzie wykonywał daną czynność oraz na ile będzie się w nią angażował.

Kiedy i jak stosować system nagród?

Istotne, aby przestrzegać pewnych zasad, które zmaksymalizują korzyści z niego płynące.

1. Adekwatne stosowanie nagród – zarówno nie przesadnie często, jak i zbyt rzadko, a także w miarę możliwości dostosowane do zachowania zawodnika. Istnieje niewielka granica, kiedy nagroda zwiększa zarówno przyjemność z realizacji zadania oraz prawdopodobieństwo powtórzenia tego samego zachowania w przyszłości. Z pewnością są to różnice indywidualne i będzie to zależało od znajomości trenera młodych zawodników i ich reakcji na rodzaj oraz częstotliwość pozytywnych wzmocnień.
2. Warto stosować więcej nagród pod postacią pochwał, pozytywnych informacji zwrotnych niż tych o charakterze materialnym. Eksperci od motywacji, psychologowie Richard Ryan i Edward Deci (1985, za: Gracz, Sankowski, 2007), w swoim eksperymencie wykazali, że nagrody, w których dominuje aspekt informacyjny (np. pochwały) nie powodują spadku motywacji wewnętrznej osoby nagradzanej, a nawet mogą ją podwyższyć. Co to oznacza? Osoba będzie nadal wykonywała zadanie lub zachowywała się w pewien sposób z przyczyn wewnętrznych (np. lubi to robić, sprawia jej to przyjemność), nie zaś dlatego, żeby dostać nagrodę. Natomiast, jeśli nagroda zawiera aspekt sterujący (nagrody materialne) oczekiwać możemy, że poziom motywacji wewnętrznej zmaleje. Wtedy istnieje większe prawdopodobieństwo, że osoba będzie wykonywała jakieś ćwiczenie głownie, dlatego, że za jej poprawne wykonanie dostanie nagrodę.
3. Materialny system nagród najczęściej połączony jest także ze sportem na wyższy poziomie. Warto pamiętać, że zbyt szybkie przejście młodej osoby ze sportu, w którym przeważa zabawa na trening bardziej profesjonalny, może powodować zmiany motywacji z wewnętrznej na zewnętrzną. Dlatego okres próbowania danej dyscypliny jest niezwykle ważny, właśnie wtedy rozwijają wewnętrzne powody do jej uprawiania. Ważne, aby nie przyspieszać tego procesu.
4. Trzeba pamiętać o tym, aby pozytywne wzmocnienie pojawiła się w możliwie krótkim czasie od zachowania czy wykonanego zadania, które chcemy nagrodzić. Jeśli pojawia się ona z dużym odroczeniem czasowym, traci na swoim wzmacniającym wpływie. Oficjalny charakter wręczania nagród oraz uroczysta oprawa także nie pozostaje bez znaczenia. Moment ten pozytywnie wpływa na uczucie satysfakcji, może stać się czynnikiem, który przyczyni się do wzrostu motywacji i zaangażowania sportowego. Warto mieć to na uwadze szczególnie w sporcie na poziomie szkolnym, bo później zazwyczaj staje się to normą.

Warto, od początku pracy z młodzieżą (i nie tylko) mieć świadomość stosowania nagród pod różną postacią i ich konsekwencji. Pracując w sporcie, widzimy, jak istotne jest kształtowanie nawyku pozytywnego spojrzenia na swoje umiejętności czy zachowanie. Dlatego następny wpis poświęcimy temu, w jaki sposób przekazywać informację zwrotną. Jak dobrze wiemy, we wszystkim niezbędna jest równowaga i balans, dlatego zadbamy też o to, jak przekazywać informacje o obszarach do rozwoju/ rezerwach młodego zawodnika.

Do przeczytania!

Gracz, J., Sankowski, T. (2007). Psychologia aktywności fizycznej. Poznań: Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu.

     * Cały artykuł o systemie nagród i kar ukazał się w czasopiśmie Wychowanie Fizyczne w Szkole       (WF_12_2017).